In het begin der twintiger jaren, toen het huishouden nog klein was, behoorde de wasdag reeds tot de zware dagen. Omdat het niet graag gedaan werd, was het normaal, dat verscheidene weken gewacht werd, om de grote wasdag te doen. Er werd dan veel om een wasvrouw gevraagd. Die deden praktisch niet anders dan bij de mensen gaan helpen wassen.
Men had een grotere reserve van vers linnengoed. Maar eens moest het er toch van komen.
In de koperen marmiet, werd de was reeds op zondag avond, op de stoof gezet. Het wasgoed werd erin geweekt, met een grote klot bruine zeep. Met een stok werd alles ondergeduwd.
De maandag morgen werd het vuur in de cuisinière aangemaakt. De ketel moest nog even opzij, want eerst moest de koffie gebrouwen worden. Nadien werden alle ringen van het vuur weggenomen,een grote schep kolen erin en de zware marmiet werd over de vlam geschoven.
De was werd gekookt met de geraspte zeep en ondergehouden met een stok. Als de grote broebels schuim te voorschijn kwamen, werd de ketel op de kant geschoven. Nu viste mama er een paar stukken uit, en druppend hief ze die in een emmer boven de ketel. Die nam ze mee naar het washuis. En ze kieperde dit in de kuip. Ze kon reeds beginnen. Ondertussen was Julia (de wasvrouw) reeds aangekomen en na een ‘jatte koffie’ werden de handen uit de mouwen getrokken. Het dampende wasgoed werd dan met de stok geschikt over de wasplank, en met een beetje koud water overgoten, om zich niet te verbranden. ’t Was dan nog van :“ Oesje! ’t was heet! “.
Na een algemeen schrobben werd er gekeurd op vlekken, die dan met bruin zeep en borstel, werden bewerkt.
Met hunnen tweeën werd de min of meer afgekoelde marmiet naar het washuis gedragen, en in de kuip overgeheveld. Van hieraf gebeurden alle bewerkingen in het washuis. In de zware houten kuipen, op een driepikkel, werd de was gewreven met borstel en zeep op het wasbord (wasplank). Hier werd dan de ‘bruine zeep’ in een gegalvaniseerd bakje aan de kuip gehangen en telkens een greep over de verdachte plekken gesmeerd en dan met de goede kant van de borstel en het nog hete water geschrobd. Het stuk werd dan gekeurd op vlekken, vervolgens uitgewrongen en in de kuip met koud water, op de grond opengeschud en ondergedompeld. Het volgende, en het volgende, en nog, tot de kuip leeg was. In het nu lauwe water werd dan den blauwe was in gedaan. En daarna, in vers lauw water, kwam het fijngoed. Sommige stoffen moesten volledig met de hand bewerkt worden, omdat ze te delicaat waren.
De marmiet moest nu constant voor warm water zorgen, dat werd er uitgeschept met een klein emmertje.
De handen waren rood van het koele of het hete water en de bijtende zeep. Spoelen moest eerst in lauw water in de winter, en daarna in koud, met een zaksken blauwsel erin uitgeloogd. Dat was niets, maar telkens dat uitwringen, wringen en nog maar draaien tot er geen druppel meer uitkwam. Daarna in de wasmand, en met elk een oor vast, trokken de twee vrouwen dan naar buiten tussen de perelaars. Daar hingen veel meters gegalvaniseerde wasdraad gespannen. Die moest eerst afgedroogd en van spinnenwebben ontdaan en gekuist worden en dan kon het beginnen. Papa’s hemden werden eerst gehangen, omdat die nog moesten gesteven worden.
Wij mochten helpen eerst de kinderhemden en dan de lijvekens zoeken, tussen de kopkussens en de lakens. Mama en Julia hingen maar op. Alles, soort bij soort, en wit en gekleurd afzonderlijk. En nu maar waaien, dat het goed droogde. Als het eens durfde regenen, werd er soms wel eens een schietgebedje gelezen, omdat het zou overgaan.
Maar als het menens was, en de eerste druppels als vijffrankstukken neerploften, werd dan snel alles in de wasmand gestopt met wasspelden en al, en in één vlucht naar binnen gedragen.
Vanuit de achterdeur zagen we dat het goot en dat het water neerplensde en zelfs blaaskens maakte op het mul (droge zandgrond).
Nu moesten eerst de draden in de serre afgekuist worden, en het ophangen kon weer herbeginnen. Het was hier wel rapper droog, maar het was niet zo goed uitgewaaid.
Normaal werd buiten ‘s avonds alles opgehaald in de grote wasmand, en wat nog niet goed droog was, werd op een stoel voor de stoof gehangen. De pisdoeken aan den draad boven de stoof.
De hemden van papa werden apart gehouden. Stijven van cols en manchetten en dampen (bevochtigen, besprenkelen met water) was een kennis. De brokken stijfsel werden in heet water gekleind (vergruisd) en geroerd, en met warm water aangelengd tot een wit papje. Daar werd dan het te stijven deel van het hemd in gedoopt, licht uitgewrongen, en stevig samengerold tot een bolleken, en alles samen op den bodem van de wasmand samengeperst. Zo was alles gepast klam voor de strijk van morgen.
Tag: Wassen
De strijk
De dinsdag, later is die vaste strijkdag verhuisd naar woensdag, was het dan ‘de strijk’.
Alles stond reeds klaar op de tafel in de grote keuken. Het weinige dat niet moest gestreken worden in die tijd, was het flanellen ondergoed, maar het werd wel met de hand gestreken en keurig geplooid en op stapeltjes op de kant van de tafel gelegd. Als alles daarvan gedaan was, werd dit reeds in de hoekkast op zijn plaats gelegd. De hoop was al wat kleiner, als dat gedaan was. De lakens werden getrokken en ‘gerokken’ en dan gevouwen. De grootste mocht mee vasthouden en trekken en dan dansten de kleinen daaronder. Het stel lakens dat samen hoorde, werd bijeen gelegd. Even het ijzer erover en weer was er iets af. Nu was de mande goed gezakt. Tussendoor werd er ook nog voor het eten gezorgd. Er werd iets eenvoudig, en toch lekker, klaar gemaakt. Wij, als we vakantie hadden, droomden al van ajuinsaus, want die stond al de hele voormiddag te pruttelen op de stoof.
De namiddag was de echte strijk aan de beurt. Omdat we een gasvuur hadden, werd daarvoor de speciale middelste bek gebruikt. De strijkijzers werden op warmte getest door er eens op te spuwen en als het kisselde was ’t warm genoeg. Met een handlapje werd het van het vuur genomen en op het ijzerken, dat op den hoek van de strijkdeken stond geplaatst, en een ander strijkijzer over de vlam geschoven. Het stuk wasgoed werd opengespreid en dan kon het ijzer zijn werk doen. Door draaien en keren werd het hemdeken zonder plooien en zonder vouwkens gestreken. Vakkundig werd het dan in de juiste plooi gestreken en gevouwen en nog eens met het ijzer overgaan. Klaar, dan werd het op een stapeltje gelegd. Zo verdween alles uit de mand, tot op den bodem, het gesteven goed kwam. Het vetkaarsje lag op een stuk bruin papier klaar om het ijzer te smeren. Hier kwam het moeilijkste deel van de hele was: de col van het hemd (De cols van papa zijn hemden werden met een colknop aan het hemd bevestigd. De onze waren een geheel.) Geen kreukje of plooitje, alles stevig stijf maar niet te hard, zo hoorde het te zijn. Als alles achter de rug was, werd er een tas koffie geschonken samen met een koekje. Veel rust werd er niemand nu gegund, want een blik op de horloge, toonde het uur dat de school uit was, en de bende zou gaan arriveren.
De eerste wasmachine
Naarmate het huishouden groeide, werden er ook andere werkwijzen gebruikt.
Het ondergoed dat de zaterdag werd uitgedaan werd, ofwel in de wasmand van het vuil goed gedaan, ofwel direct in ons nog warme waswater gestoken, als er de maandag nadien gewassen werd.
Dat van uit de wasmand werd daar dan bijgedaan. Ofwel ging alles ongesorteerd in de wasmand.
DE DOUCHE
Dat is een koperen ketel, door papa ingemetseld in boerensteen met klei en die door een vernuftig circulatiesysteem veel sneller warmde. In die koperen ketel had hij een grote koperen trechter omgekeerd geplaatst en daarboven op een koperen hoed. Eens het water begon te verwarmen steeg het naar omhoog en besproeide het wasgoed via de kop. Door die watercirculatie werd het wassen voor een groot deel verlicht en moest de borstel zelden worden gebruikt.
De maandag, als de gastjes naar school waren, begon de wasdag echt. Alle witgoed dat mocht gekookt worden, werd in de douche gestoken zoals het nat uit de tobbe kwam. Daar werden de nodige emmers water van de pomp bijgedaan en kon met het stoken begonnen worden. Eerst een beetje fijn hout en altijd maar dikker. Ondertussen werd de Marseilse zeep geraspt, en in een emmer met warm water gezet. Met een stok werd er af en toe eens in geroerd. Als alles opgelost was, werd het dan over het wasgoed gegoten. (Zeeppoeder werd eerst later gebruikt). Na een tijdje stoken, begon de eigenlijke werking van de douche. Gulp voor gulp sproeide het hete water nu over het wasgoed, het schuim kwam hoger en hoger. Dan mocht men ophouden met stoken.
Het water circuleerde nog een hele tijd verder door.
Ondertussen was het al wel hoog tijd om voor het middageten te zorgen.
Als het water, na de middag, een beetje begon te koelen, zodat men zich niet meer kon verbranden, werden eerst de lakens met een stok uit de douche gehaald en in de houten kuip van de wasmachine getrokken.
De kop met zwengel werd er op gezet over de handvaten en het werk kon beginnen. Met draaien driekwart toer naar enen kant en dan met de andere hand weerdraaien, werd het wasgoed door het water geslingerd. En er moest maar twintig minuten geslingerd worden. Sommigen van de kinders maakten er een spelletje van. Dat was reeds een ware revolutie voor die tijd.
Het wasgoed werd vervolgens nog eens stuk voor stuk nagegaan op vlekken en dan ‘heet geweg’ (warm) uitgewrongen. Waar ergens een plek (vlek) werd opgemerkt, tussen het overvloedige schuim, werd die over de wasplank gelegd en afgezonderd en met een ‘klot bruine zeep’ ingewreven en dan met de zachte kant van de borstel overgaan. Bleef de vlek, dan pakte men ze aan met de andere harde kant van de handborstel.
Nu werd alles goed uitgewrongen en in een andere bassin (het waren toen reeds gegalvaniseerde) met vers water gespoeld. Eenmaal alle was uit de douche door de handen was gegaan, werd de nog warme loog weer in den douche gedaan. Daar kon de blauwe en gekleurde was dan in. Soms moest er wel nog eens wat bijgestookt worden.
De witte was werd twee maal gespoeld en zo nodig werd er in het laatste spoelwater nog wat javel (bleekwater) gedaan. Als het witgoed goed gewrongen was, kon het op den bleek gelegd worden. of aan den draad buiten.
’s Avonds werd dan alles droog binnen gehaald in de grote rieten wasmand. ’s Anderdaags, de dinsdag, was het de beurt aan de gekleurde was, het fijn goed en wolgoed.
De stukken witgoed, die moesten gesteven worden werden uitgesorteerd en behandeld. De gekleurde was kreeg dan zijn schobbeurt en werd ook gedroogd buiten. De wollen stukken werden iets zachter behandeld. Daar kwam geen borstel aan te pas, maar moesten de vlekken tussen de handen weg gewreven worden. Hier moest veel en grondig gespoeld worden. Dat werd dan bij de schouders met een wasspeld opgehangen. Synthetisch goed bestond toen nog niet.
Elektrische wasmachine en strijkijzer
DE ELEKTRISCHE WASMACHINE
Zolang we geen elektriek hadden, kon men maar dromen, en horen vertellen van de elektrische wasmachine. Toen we in 1927 eindelijk stroom hadden, was een van de eerste aankopen, een wasmachine. Met zijn houten kuip had ze dezelfde nadelen van de gewone houten kuip, maar ze werd snel opgevolgd door een koperen kuip. Later werden ze ook voorzien van een vuur voor kolen of hout. Van toen af, was niet alleen het wassen veel gemakkelijker, ook het vermoeiende droogwringen werd gemakkelijker, want er stond een wringer opgemonteerd. De gekookte was werd rechtstreeks in de machine gesleept over een houten brug vanuit de douche. En na zijn twintig minuten draaien was alles klaar. Met een stok, werden dan stuk voor stuk met den hendel door de wringer gedraaid. Het water gutste eruit en als het niet meer te warm was, kon men het zelfs in zijn plooi vouwen. Het was een van de mooiste ontwikkelingen, die we hebben meegemaakt. Later heeft papa de wringer vervangen door de essoreuse. (elektrische droogzwierder).
ELEKTRISCH STRIJKIJZER
En korte tijd later werd ook het elektrische strijkijzer een zeer gewaardeerde uitvinding.
Jaren heeft dat strijkijzer dienst gedaan. Verschillende keren werd het snoer vervangen, want den elektrieken draad kwam bloot uit zijn katoenen weefsel.
Mama had grote schrik van die draad en er moest direct een nieuwe meekomen vanuit ’t stad. Er waren toen nog niet zoveel elektriek winkels.
Zelfs de weerstand is eens vernieuwd, maar dat had bijna zoveel gekost als een nieuw ijzer. De gewone ijzers werden stilaan verhuisd naar een hank in de kelder. Ze zijn later geheel beroest bij de voddenman beland.
Een bad nemen
oen we nog zeer klein waren was het elke zaterdag avond‘bad.’ Winter of zomer, hetzelfde decor:
De houten kuip werd in de grote keuken op een driepikkel gezet, en op de cuisinière werd in een grote koperen marmiet regenwater van de pomp, heet gestookt. Daardoor was er in de plaats ook een gezellige warmte. Met een klein galvanisé emmerken werd dan de houten kuip gevuld en met koud water op temperatuur gebracht. De oudste werd het hemd en lijveken over de kop gestroopt, broeksken uit en dan als eerste in bad gezet. Op de hoek van een grove handdoek werd er met een stuk harde zeep ‘Palmolive ‘of ‘Cadum’ wat gewreven, tot er schuim gevormd was. Daarna werd elk plekje van ons lichaam net geschrobd, werkelijk schrobben, want die handdoek was nogal ruw. Dan werd de hoek van den handdoek eens uitgespoeld en de zeep weggewreven. Op de wijmen van de stoel werd een handdoek gespreid en vanaf de kuip werden we, spartelend, rechtstreeks op de stoel getild.
Bij het afdrogen hielpen we zelf al een deel, want de volgende moest dan snel de kuip in. Als het water te koud werd, werd er nog een half emmerken heet water bij gedaan.
Eens afgedroogd, volgde de verse tabbaard, en mochten we in de klein keuken in de zetel aan het vuur gaan zitten. Als alleman gewassen was, werden de vuile kleren gesorteerd. Ofwel mocht de witte was nu in de kuip trekken, of werd in de wasmand gegooid tot de maandag.
Na een kruisken, begon de processietocht naar ons bed.
Als het bitter koud was, mochten we een baksteen, die op de lange buis van de stoof opgewarmd was, in een handdoek gewikkeld, meenemen naar bed. Daar werden ze op de gepaste plaats gelegd: juist aan ons tenen, zodat we goed ineengetrokken, met onze voeten in onzen tabbaard gedraaid, er juist tegen aan kwamen. De dekens over onze kop getrokken en maar een klein openingsken om te ademen. Een paar minuten later waren we reeds verkocht en in dromenland.
Na een lange staat van dienst werden de te zware houten kuipen vervangen door gegalvaniseerde bassins. Ze waren veel handiger in gebruik, maar zelfs met warm water erin, voelden ze toch heel koud aan. En telkens voelden we, bij contact, een koude rilling door ons lijf gaan.
Toen werd er reeds gedacht om de ruimte onder den groten trap om te bouwen tot een ‘badkamer’. Er werd een oud allesbrandertje in gemonteerd en daarvoor werd er een schouw gemaakt in de enen hoek vlak naast de deur. Toen werd het water nog verder op de cuisinière verwarmd. Wanneer het kacheltje zijn beste tijd gehad had, werd het door een waterwarmer vervangen (zie badkamer).
Watervoorziening
Water was er voldoende, regenwater hadden we in een grote citerne onder de vloer van het washuis. De grote gietijzeren pomp leverde in drie vier slagen een grote halve emmer water.
In de serre was ook nog een citerne met een pompje, maar dat was nauwelijks voldoende voor de planten.
Aan de kant van de straat, tegen den hoek van de keuken, hadden we een gegalvaniseerde regenbak. Deze stond gemonteerd op een stenen verhoog van een halven meter. Met de grote kraan was direct een emmer vol. Dat was gemakkelijk, want de ‘badkamer’ was daar maar twee stappen van verwijderd.
Voor het drinkwater was het anders. Er was er wel voldoende maar op 25 meter diep. ‘t Was lekker goed van smaak en als het vers opgehaald was, zeer koud. Als het een nacht in de witte geëmailleerde emmer stond zag men op den bodem een beetje ijzermaal, en dat was goed, want het gaf ijzer aan uw bloed. (beweerde men). Achter de serre stond buiten de waterput. Onder een zware houten bovenbouw werd water opgehaald. De grote trommel draaide door een zwengel, met behulp van tandwielen. Zodanig dat de ene emmer omhoog kwam met water in, en tegelijk ging de andere lege emmer naar omlaag. De emmers waren loodzwaar, want het waren nog houten emmers. Per dag werd er reeds van in den voormiddag water gehaald. Met twee lege geëmailleerde emmers, werd om water gegaan. Weer of geen weer papa of mama moest erdoor. De emmers werden dan onder de afwasbak in de koelte gezet.
Naast de steenput stond een ‘mijt’ (stapel) met gekloven hout. Dat was juist van lengte voor den douche. Een stuk oude roofing dekte het af tegen de regen. Soms werd er van Grimminge uit de kloefenfabriek een karre houtblokken geleverd, gewoon snoeihout hadden we voldoende. Het opstapelen vroeg een doorzicht, zodat de stapel recht bleef staan, en toch het kophout zoveel mogelijk naar buitenstak.